1654 шо

Кеп:Alsonumber Кеп:Шеран навигаци Кеп:БӀешеран навигаци Кеп:Шо кхечу рузманашкахь Кеп:Иштта Кеп:Долало шо

Хиламаш

Малхбуза а, Йуккъера а Европа

15 апрель — ингалсан а, Голландин а йукъара Вестминстеран машар, цуо къобал дина «Навигацин акт», 1611 шарахь дуьйна ингалсан Ост-ХӀиндан компанин йина харж метахӀотто декхар тӀелаьцна.
7 июнь — французийн паччахьан Людовик XIV-гӀачун таж тиллина.
3 сентябрь — британин парламент гулйина^[1].
ингалс-португалийн махлелоран барт, цуо таро йелла ингалсхошна махлело ХӀиндехь а, ХӀиндонезехь а.
Шотланди, Ирланди, Ингалс пачхьалкхаш цхьаьнатохарх ордонанс. 3 сентябрь — Парламент гулйар. Шеконе йехкина протекторан конституцин бакъонаш. Йукъара ницкъала дӀаваьккхина бӀе сов депутат.
1654—1660 — Швецин паччахь Карл X Густав.
Элийн, шайн куьйгакӀеларчарна,тӀеман хьашташна меттигерчу ландтагаш чӀагӀ ца йеш налогаш тохаран бакъонех рейхстаган сацам.
Пхьолан а, махлелоран тӀиера Чехех налогаш хӀиттор.

Малхбален Европа

8 январь — Переяславлан Радо болх дӀаболор. Украина Российца цхьаьнакхетарах сацам. Хмельницкий Богдана а, гӀазакхаллин векалийн дакъано а дуьй баарца чӀагӀбира Оьрсийн пачхьалкхаца барт. Зударий а, лайш а боцуш, 127 328 гӀазакхийчо байӀат дина оьрсийн паччахьна.
9 январь — Переяславлан Радан болх чекхбалар.
Январь — Йерриг европин мехкашка Украина Российца цхьаьнакхетарх хаамца вакилаташ хьажийна.
Февраль — Москоха, Украинин ГӀазакхийн Пачхьалкх Российн Паччахьаллин йукъайахаран хьолех, барт бан хьажийна вакилат. Хмельницкий Богданан йаззамаш а, оьрсийн урхаллин дехаран грамоташ а.
Май — дуьйладелла Российн а, Польшин а тӀемаш.
1654—1667 — оьрсийн-полякийн тӀом.
1654—1655 — оьрсийн эскаран кхиамаш. Дорогобужск, Рославль, Смоленск, Могилёв, Витебск, Минск, Вильно, Гродно йаккхар.
Июль — Польшин барт гӀирманан гӀезалошца.
16 сентябрь — Литвагара (Речь Посполитигара) Смоленск йаккхар.
ДингӀуллакххойн гулам, Никонан хийцамаш къобалбар. Бекъабаларан йуьхьиг.
Аргунь, Селенга, Ингода эркаш дӀаделлар.
Йиллина Иргенан набахте
Матвеев А. С. кхийсархойн хьаькам а, полковник а хӀоттор.
ЦӀестан ахсом зорба тоха долор.
Ф.Байковн вакилат Цийчу хьажйар.

Ази

1654—1657 — Байков Фёдоран Цийчу оьрсийн вакилат.
Чжэн Чэнгунан 800 кема Янцзы чухула хьала а деина, десант а кхоьссина гуо бира Нанкинна. Маньчжураша кхерам тесира гӀалара берриг цийхой хӀаллакбан. Чжэн Чэнгунан флот хӀорд чу йахара.

Америка

Декабрь — Вест-Инде хьажийра ингалсан тӀеман экспедици.
Португалхоша Ресиф йаккхар — Бразилера голландхойн тӀаьххьара чӀагӀйина пункт.
26 апрель — Бразилера арабаьхна берриг жуьгтий.

Ӏилма, техника, технологи

Немцойн физик, инженер, философ Отто фон Герике (1602—1686) шерашкахь йира йевза эксперимент Магдебурган эхигашца — «шиъ цӀеста эхиг диаметрехь 14 дюйм (35.5 см) гергга, йукъахь йаьсса, вовшенна тӀеттӀа таӀийна». Чура хӀаваъ арадаьккхича, говрашка вовшах ца даккхалора сфера, уьш тӀеттӀа латийна арахьара хӀаваан Ӏаткъамо бен йоцушехь.

Гюйгенс Христиан (1629—1695) зорба тоьхна шен белхан «Гонасизан барам билгалбаккхар», цунах хилира гонасизан диаметран йукъаметтиг билгалйаккхаран теорин ладаме дакъа лацар ( $I p i$ терахь лара).

Ингалсхочо Роберт Биссакера (Robert Bissaker, цуьнца воьзна воцуш 1657 шарахь — Сет Партриджа, Seth Partridge) карлайаьккхина логарифмийн сизар (тӀетоьхна бегунок)^[2].