1654 шо агӀонан коде хьажар

{{alsonumber|1654}}
{{Шеран навигаци|1654}}
{{БӀешеран навигаци|17}}
{{Шо кхечу рузманашкахь|1654}}
{{иштта|1654 шо Россехь}}
{{Долало шо|1654}}

== Хиламаш ==

=== Малхбуза а, Йуккъера а Европа ===
* [[15 апрель]] — ингалсан а, Голландин а йукъара [[Вестминстеран барт (1654)|Вестминстеран машар]], цуо къобал дина «[[Навигацин акт]]», 1611 шарахь дуьйна ингалсан Ост-ХӀиндан компанин йина харж метахӀотто декхар тӀелаьцна.
* [[7 июнь]] — французийн паччахьан [[Людовик XIV]]-гӀачун таж тиллина.
* [[3 сентябрь]] — британин парламент гулйина<ref>[[Советская историческая энциклопедия|СИЭ]] т. 1 — С. 504.</ref>.
* ингалс-португалийн махлелоран барт, цуо таро йелла ингалсхошна махлело [[ХӀинди|ХӀиндехь]] а, [[ХӀиндонези|ХӀиндонезехь]] а.
* Шотланди, Ирланди, Ингалс пачхьалкхаш цхьаьнатохарх ордонанс. 3 сентябрь — Парламент гулйар. Шеконе йехкина протекторан конституцин бакъонаш. Йукъара ницкъала дӀаваьккхина бӀе сов депутат.
* 1654—1660 — Швецин паччахь [[Карл X Густав]].
* Элийн, шайн куьйгакӀеларчарна,тӀеман хьашташна меттигерчу ландтагаш чӀагӀ ца йеш налогаш тохаран бакъонех рейхстаган сацам.
* Пхьолан а, махлелоран тӀиера [[Богеми паччахьалла|Чехех]] налогаш хӀиттор.
[[Файл:Charles X of Sweden - engraving after Ehrenstrahl.jpg|thumb|350px|[[Карл X Густав]]]]

=== Малхбален Европа ===
* [[8 январь]] — [[Переяславлан рада|Переяславлан Радо]] болх дӀаболор. Украина Российца цхьаьнакхетарах сацам. Хмельницкий Богдана а, гӀазакхаллин векалийн дакъано а дуьй баарца чӀагӀбира [[Оьрсийн пачхьалкх]]аца барт. Зударий а, лайш а боцуш, 127 328 гӀазакхийчо байӀат дина оьрсийн паччахьна.
* [[9 январь]] — Переяславлан Радан болх чекхбалар.
* [[Январь]] — Йерриг европин мехкашка [[Украина Российца цхьаьнакхетар]]х хаамца вакилаташ хьажийна.
* Февраль — Москоха, Украинин ГӀазакхийн Пачхьалкх Российн Паччахьаллин йукъайахаран хьолех, барт бан хьажийна вакилат. Хмельницкий Богданан йаззамаш а, оьрсийн урхаллин дехаран грамоташ а.
* [[Май]] — дуьйладелла [[Оьрсийн-полякийн тӀом (1654—1667)|Российн а, Польшин а тӀемаш]].
* 1654—1667 — [[Оьрсийн-полякийн тӀом (1654—1667)|оьрсийн-полякийн тӀом]].
* 1654—1655 — оьрсийн эскаран кхиамаш. Дорогобужск, Рославль, Смоленск, Могилёв, Витебск, Минск, Вильно, Гродно йаккхар.
* [[Июль]] — Польшин барт гӀирманан гӀезалошца.
* [[16 сентябрь]] — Литвагара (Речь Посполитигара) [[Смоленскан гуо лацар (1654)|Смоленск йаккхар]].
* ДингӀуллакххойн гулам, [[Никон (Патриарх Москохан)|Никонан]] хийцамаш къобалбар. Бекъабаларан йуьхьиг.
* [[Аргунь]], [[Селенга]], [[Ингода (эрк)|Ингода]] эркаш дӀаделлар.
* Йиллина [[Иргенан набахте]]
* [[Матвеев, Артамон Сергеевич|Матвеев А. С.]] кхийсархойн хьаькам а, полковник а хӀоттор.
* ЦӀестан ахсом зорба тоха долор.
* Ф.Байковн вакилат Цийчу хьажйар.

=== Ази ===
* 1654—1657 — Байков Фёдоран Цийчу оьрсийн вакилат.
* Чжэн Чэнгунан 800 кема [[Янцзы]] чухула хьала а деина, десант а кхоьссина гуо бира Нанкинна. Маньчжураша кхерам тесира гӀалара берриг цийхой хӀаллакбан. Чжэн Чэнгунан флот хӀорд чу йахара.

=== Америка ===
* Декабрь — Вест-Инде хьажийра ингалсан тӀеман экспедици.
* Португалхоша Ресиф йаккхар — Бразилера голландхойн тӀаьххьара чӀагӀйина пункт.
* [[26 апрель]] — Бразилера арабаьхна берриг жуьгтий.

=== Ӏилма, техника, технологи ===
* Немцойн физик, инженер, философ [[Герике, Отто фон|Отто фон Герике]] ([[1602 шо|1602]]—[[1686 шо|1686]]) шерашкахь йира йевза эксперимент ''[[Магдебурган эхигаш]]ца'' — «шиъ цӀеста эхиг диаметрехь 14 дюйм (35.5 см) гергга, йукъахь йаьсса, вовшенна тӀеттӀа таӀийна». Чура хӀаваъ арадаьккхича, говрашка вовшах ца даккхалора сфера, уьш тӀеттӀа латийна арахьара хӀаваан Ӏаткъамо бен йоцушехь.

* [[Гюйгенс, Христиан|Гюйгенс Христиан]] ([[1629 шо|1629]]—[[1695 шо|1695]]) зорба тоьхна шен белхан «Гонасизан барам билгалбаккхар», цунах хилира [[гонасиз]]ан [[диаметр]]ан йукъаметтиг билгалйаккхаран теорин ладаме дакъа лацар (<math>Ipi</math> терахь лара).

* Ингалсхочо Роберт Биссакера (''Robert Bissaker,'' цуьнца воьзна воцуш [[1657 шо|1657 шарахь]] — Сет Партриджа, ''Seth Partridge'') карлайаьккхина [[логарифмийн сизар]] (тӀетоьхна бегунок)<ref>{{Cite web |url=http://britannica.com/EBchecked/topic/67115/Robert-Bissaker |title=Encyclopedia Britannica |accessdate=2019-04-19 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150504233300/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/67115/Robert-Bissaker |archivedate=2015-05-04 |deadlink=yes }}</ref>.

== Бина ==
''Хьажа кхин а: [[:Категори:Бинарш 1654 шарахь]]''
* [[4 май]] — [[Канси]], [[Цийчоьнан император]] [[1662 шо|1662]] (велла [[1722 шо|1722]]).
* [[23 июнь]] — [[Огинский, Григорий Антоний|Огинский Григорий]], [[Литван сийлахь гетман]].
* [[30 июль]] — [[Голицын, Борис Алексеевич]].

== Белла ==
''Хьажа кхин а: [[:Категори:Белларш 1654 шарах]]''
* [[13 январь]] — [[Януш Кишка]], [[Литван сийлахь гетман]]
* [[11 август]] — [[Боголеп Черноярский]], сийлахь кӀант-[[ниятдинарг]].
* [[12 октябрь]] — [[Фабрициус, Карел]], нидерландийн исбаьхьалча, велла тоьпан молхан ларма иккхина [[Делфт]]ехь ([[Нидерландаш]]).

== Хьажа кхин а ==
{{Гергара проекташ}}
{{АгӀонийн дитт|1654 шо}}

== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}