Юлианан рузма агӀонан коде хьажар

{{Рузманаш|Маьлхан||1/4}}
{{Юлианан рузма Тахана}}
'''Юлиа́нан рузма''' — коьртехь [[Созиген Искандрийн|Созиген]] волуш [[Искандри|искандрийн]] [[Астрономи|астрономийн]] тобано йина йолу [[рузма]]. Рузман цӀе тиллина [[Гай Юлий Цезарь|Юлий Цезаран]] сий деш. Цуьнан омарца йукъайаьккхина [[Руман импери|Руман имперехь]] {{ЮГР|1 январехь|Ю|}} [[вайн эрал 45 шо хьалха]]. Юлианан рузманца шо долало {{ЮГР|1 январехь|Ю|}}, хӀунда аьлчи оцу дийнахь [[вайн эрал 153 шо хьалха]] дуьйна [[комицеш]] хаьржина [[Консул (Шира Рум)|консулаш]] шайн дарже кхочура<ref>{{Книга|автор=Климишин И. А.|заглавие=Календарь и хронология|издание=3-е изд|место=М.|издательство=Наука|год=1990|страницы=287—292|страниц=478|isbn=5-02-014354-5|тираж=105&nbsp;000}}</ref>.

Юлианан рузмано хийцина шира [[руман рузма]], иза [[Эллинийн Мисар]]ан астрономин оьздангаллан бух тӀехь йина йара. [[Киевн Русь|Киевн Русехь]] рузманах олура «Дуьнекхолларан гуо», «Килсан гуо», [[индикт]], «[[Сийлахь-йоккха индиктион]]»<ref>А. Н. Зелинский. [http://www.religare.ru/print9083.htm Конструктивные принципы древнерусского календаря] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120105095448/http://www.religare.ru/print9083.htm |date=2012-01-05 }} // Контекст. М., 1978. С. 62—135.</ref>.

Юлианан рузманах таханлерачу Россехь '''шира оьмар''' олу.

== Юлианан рузма йукъайаккхар ==
Юлианан рузма йукъайаьккхина [[эдикт]]а Юлий Цезара, цуьнан заманарчу руман рузман бух тӀетевжина йара. Руман рузманахь шийтта бутт бара, дерриг 355 де а долуш. Иза шерал 10 де сов кӀезиг йолундела, хан хене мел йолу 23 февраль чекхдаьлчи кхин тӀе бутт тохара (''[[Мерцедоний|Mensis Intercalaris]]''). Кхин тӀе бутт тохаран сацам бора [[понтифик]]а. Кегаре болучу хенахь иза рожехь цанислора, цул сов, понтифика цкъацца сацам бора политикин хьоле хьожжий, цхьацца консулийн урхалла дахдархьама (ши консул хоржура цхьаьна шеран, урхалла дора январера вукха шеран январь кхаччалц).

Цезарь Ӏедале вогӀуш рузман терахьаш хаъал къаьсташ дара йолчу шеран заманех. Вайн эрал 46 шо хьалха Цезара рузман хийцам бира, Ӏалашо йара рузма шеран заманашца нисйар а, иштта баланаш тӀаьхьа ца хилийтар а. Цезара хийцира рузма, беттан бохалла а хийцина, уьш вовшахтоьхчи 365 де кхочур долуш. Деа шарахь цкъа, 23 февраль чекхдаьлчи цхьа де тӀетухуш хилла. Плинийс йаздо, и хийцам бинера [[Искандри|искандрийн]] [[Астрономи|астрономан]] [[Созиген Искандрийн|Созигенан]] гӀоьнца. Рузма йолийра вайн эрал 45 шо хьалха 1 январехь.

Рузма шеран заманашца нисйархьама, Цезара тӀетуьйхира кхин 67 де ноябрний, декабрний йукъа ши бутт хӀоттийна (''Intercalaris Prior'' а, ''Intercalaris Posterior'' а). ''Mensis Intercalaris'' цхьаьна вайн эрал хьалхара 46 шеран дохалла 445 де дара.

Цезара хийцира квинтилис (''Quintilis'') бутт шен сийнна, ''Iulius'' ([[июль]]) цӀе тиллина. ТӀаьхьа масех императоро беттанашна шайн цӀераш елира, амма, июль боцуш, [[август]] бен ца йисира тахане кхаччалц.

== Руман а, юлианан а рузманера денойн барам ==
Руман рузма кхаа дийнах цхьаъ йуханехьа дагардаран бух тӀехь йара, царех ''[[календаш|календ]]'' (беттан хьалхара де), ''[[нонаш|нон]]'' (беттан доьалгӀа дакъа) йа ''[[идаш|ид]]'' (беттан йукъ) олура. Мартехь, майхь, июлехь, октябрехь идаш беттан 15-гӀа деношкахь хуьлура, ткъа нонаш — 7-гӀа дийнахь, бисинчу беттанашкахь — 13-гӀа а, 5-гӀа а деношкахь ший а. Терахь йуханехьа дагардора уллерчу календан, идан, йа нонан тӀиера; иштта апрелан хьалхара дийнах апрелан календаш олура, мартан тӀаьххьара де — апрелан календел хьалхара денош (''Pridie Kal Apriles''), мартан тӀеххьарчул хьалхарчу дийнах — апрелан календ кхача кхоалгӀа де, иштта дӀа. Иштта терахьаш билгалдахар дукха лаьттира юлианан рузманехь.

Йуккъера бӀешераш доладелира вай доьлла беттан массо а деношна лоьмар хӀоттийна йолу чот лелоран система. Тахана иштта система массанхьа лелош йу, руман терахьийн система йукъара дӀайаьлла.

== Юлианан рузман структура ==
Юлианан рузманехь кхо [[шо]] лаьтта 365 [[Де|дийнах]], декъало 12 [[бутт|беттан]]. 4 шарахь цкъа кхайкхадо [[високосан шо]], оцу шарахь цхьа де сов ду — {{ЮГР|29 февраль|Ю|}} (цул хьалха тера система йинера Дионисийн [[Зодиакан рузма|зодиакан рузмехь]]). Иштта, юлианан шо лаьтта йуккъера барам 365,25 дийнахь, из адеха хуьлу [[Тропикийн шо|тропикийн шарал]] (йуккъера барам — 365 де 5 сахьт 48 минот 45,19 секунда) 11 минот а, 15 секунда а.

: <math>365{,}25=365+0{,}25=365+\frac{1}{4}</math>

Юлианан рузманехь шераш хуьлу  високосан а, високосан доцуш а; шеран хьалхара де ворхӀаннах муьлхханиг а хила тарло оршот тӀиера кӀиранде кхаччалц. Цара цхьаьна ло рузман {{s|2 &times; 7 {{=}} 14}} вариант.

== Беттанаш ==
[[Файл:31 или 30 дней в месяце. Счёт по костяшкам рук.png|thumb|right|300px|Куьйга пӀелгийн голашца чот лелор: «тӀейаьлларг» — 31 де, «чутаьӀнарг» — 30 де (февралан 29 йа 28 де)]]
{| class="wikitable"
! № || Бутт|| Денойн барам
|-
| 1 || [[Январь]] || 31
|-
| 2 || [[Февраль]] || 28 (високосан шарахь — 29)
|-
| 3 || [[Март]] || 31
|-
| 4 || [[Апрель]] || 30
|-
| 5 || [[Май]] || 31
|-
| 6 || [[Июнь]] || 30
|-
| 7 || [[Июль]] || 31
|-
| 8 || [[Август]] || 31
|-
| 9 || [[Сентябрь]] || 30
|-
| 10 || [[Октябрь]] || 31
|-
| 11 || [[Ноябрь]] || 30
|-
| 12 || [[Декабрь]] || 31
|}

=== Беттан денойн барам дагахь латтон бакъо ===
Беттан денойн барам дагахь латтош цхьа атта агӀо бу — «куьйган даьӀахкийн бакъо».

Лакхарчу суьртан тӀехь ма-гайттара, куьйган керайукъ бухахь йолуш буй а бина ши куьг цхьанатоьхчи, тӀеевллачу куьйган пӀелгийн голашца а, церан яккъашца а хаало мас де ду баттахь. Иза хаархьама январь тӀиера волавелла беттанаш дагардан деза, даьӀахкаш а, церан яккъаш а йагарйеш. Январан кхочу дуьххьара даьӀахк (бутт — 31 де), февралан шина даьӀахкан йукъ кхочу (боца бутт), мартан — даьӀахк, иштта дӀа. Хьалхий тӀехьий богӀу беха ши бутт — июль а, август а — нисло лулахь йолчу шина куьйган йисттерачу даьӀахкашна тӀе (шина буьйнан йукъ лоруш йац).

Кхин а йу мнемонин бакъо «Ап-юн-сен-но». Оцу дешан дешадакъано гойту беттийн 30 дийнах лаьттачу беттийн цӀераш. Хууш ду, февралехь шере хьаьжжина 28 йа 29 де дуй. Ткъа дисинчеран 31 денош ду. ХӀара бакъо атта хилар куьйган даьӀахкаш ягарйан ца йезар ду.

== Юлианан рузма Русехь ==
Русехь йара масех тайп-тайпана рузман оьмар, иза доьзна дара [[византийн рузма]]нца шо 1 сентябрехь долалуш хиларца, ткъа малхбален славянаш керсталла тӀеоьцуш ца хийцира шира рузманца шо мартехь доладалар.

Византийн шо доладаларах сентябран оьмар олура, ткъа шолгӀачу шеран мартехь доладаларх (аьлчи а, византийн шерал ах шо тӀаьхьа) – мартан оьмар. Мартан шо сентябран шерал ах шо хьалха лелош йолу рузманах [[ультрамартан оьмар]] олура. XII бӀешо кхаччалц Русехь алсама лелайора мартан оьмар, ткъа XII—XIII бӀешерашкахь шуьйра лелон йолийра ультрамартан оьмар. 1492 шарахь дуьйна алсамделира сентябран шо лелор, ший а мартан шераш долу рузма аратеттина.

Историн тептарш карладохуш болчара рузман дехьа-сехьа бовлар лелон тарлора, керлачу рузманца терахьаш нисдеш. Иштта кхетадо тайп-тайпанчу тептаршкарчу хронологи цхьа-ши шо галйалар.

== Григорианан рузмано арататтар ==
{{Хьажа иштта|Григорианан рузма}}
[[Файл:Sovnarkom-Gregorian-Calendar-Decree-izo39.jpg|thumb|Советийн «[[1918 шеран 26 январан декрет|Российн республикехь малхбузаевропин рузма йукъайаккхаран декрет]]»]]
[[Файл:Обращение Гравицкого к населению города Харькова и приказ по гарнизону, 25 июня 1919 года.png|thumb|295px|[[1919 шо|1919 шеран]] [[25 июнь]] [[Харьков]] гӀалара «кӀайчу» гарнизонера омар: кханалера де лара {{ЮГР|13 июнь|Ю|}} григорианан рузман тӀиера юлианан рузман тӀедовлар бахьнехь]]
Юлианан рузманехь 365 1/4 де ду, иза 11 минот сов деха ду [[Тропикан шо|мелхан]] («''тропикан''») шарал, хӀора 128 шо даьлчи тӀекхета совнаха цхьа де. Иза бахьнехь, масала, [[Ӏийса пайхӀамар вар|Ӏийса пайхӀамар вина де]], дуьхьанца нислуш хилла [[Ӏаьнан малхлаттар]]ца, тӀаьхь-тӀаьхьа бӀаьстенга дӀахуьлу. Уггар боккха бала бора [[Де-буьйса нисдалар|бӀаьстенан де-буьйса нисдаларо]], оцу тӀера дагардо [[Пасха]]. Юлианан рузманехь Пасхан ден чот йан бӀаьстенан де-буьйса нисдаларан терахь тӀеэцна 21 март, XVI бӀешарахь бӀаьстенан де-буьйса нисдалар итт де хьалха хуьлура. Башхалла хааелира шолгӀа эзар шераш долалуш, ийшира рузма нисйар, амма [[1582 шо|1582 шарахь]] бен папас [[Григорий XIII]]-гӀачо арабаьккхира рузман тӀехь хийцамаш баран хӀоттам. Шен цӀе григорианан хиллачу керлачу рузманехь кӀезга дира висакосан шераш, Пасхан де лоруш керла формула ялийра. БӀаьстенан де-буьйса нисдалар 21 марте далорхьама 10 де йукъара даьккхира, 1582 шеран {{ЮГК|4 октябран|Ю|}} тӀаьхьадогӀу де кхайкхийра {{ЮГК|15 октябрь|Г+|}}.

[[Протестантизм|Протестантийн]] пачхьалкхаш йитира юлианан рузма кӀег-кӀезиг йуьтуш, [[XVII бӀешо|XVII]]—[[XVIII бӀешо|XVIIӀ бӀешерашкахь]]; тӀаьххьарниг хилира [[Йоккха Британи]] ([[1752 шо]]) а, [[Швеци]] а.

[[Росси|Россехь]] григорианан рузма йукъайаьккхина {{ЮГК|26 январехь|Ю|}} [[1918 шо|1918 шеран]] В. И. Ленина куьг йаздинчу [[1918 шеран 26 январан декрет|Совхалкъкоман декретаца]]<ref>[http://grigam.narod.ru/kalend/kalen19.htm История календаря в России и в СССР]</ref>.

ТӀаьххьара григорианан рузман тӀеелира [[Желтойчоь]] 1924 шарахь, [[Туркойчоь]] 1926 шарахь, [[Мисар]] 1928 шарахь<ref>{{книга|автор=Крис Тёрни|часть=Изменчивый календарь|заглавие=Кости, скалы и звезды. Наука о том, когда что произошло|оригинал=Bones, Rocks and Stars: The Science of When Things Happened|ссылка=http://static.ozone.ru/multimedia/book_file/1002037746.pdf|издательство=Альпина нон-фикшн|allpages=240|isbn=978-5-91671-087-8, ISBN 978-0-230-55194-7|тираж=3000}}</ref>.

== Юлианан рузма динехь ==

=== Православехь ===
{{Хьажа иштта|Православин рузма}}
Тахана юлианан рузма лелайо цхьайолчу [[Меттигера килса|меттигерачу]] [[Православи|православин]] килсанаш: [[Иерусалиман православин килса|Иерусалиман]], [[Оьрсийн православин килса|Оьрсийн]], [[Сербийн православин килса|Сербийн]], [[Гуьржийн православин килса|Гуьржийн]]. Иштта юлианан рузма лелайо дукха йолу [[Канонера йоцу православин юрисдикци|канонера йоцучу]] юрисдикцеш.

2014 шеран 15 июнехь юлианан рузман тӀейаьлла (нийса аьлчи, йуха а еана цунна тӀе) [[Польшин православин килса]]<ref>[http://www.cerkiew.pl/index.php?id=wiad_kraj&tx_ttnews%5Bpointer%5D=2&tx_ttnews%5Btt_news%5D=20929&tx_ttnews%5BbackPid%5D=30&cHash=5ec51ccc106ce7f6ac935f0e00e93cc9 Zmiana kalendarza liturgicznego.]{{Ref-pl}}</ref><ref>[https://foma.ru/pravoslavnyie-v-polshe-vernulis-k-yulianskomu-kalendaryu.html Православные Польши вернулись к юлианскому календарю] // [[Фома (журнал)|Фома]], журнал, официальный сайт, 05 февраля 2015 г.</ref>.

Цул сов, иза лелайо цхьайолчу килсанаш кхечу Европин пачхьалкхашкахула, ткъа иштта [[АЦШ]]хь, [[Афон]]ан ([[Константинополан православин килса|Константинополан патриархат]]) килсанаша а, кхечу кхолламаша а, цхьайолчу [[Румынин православин килса]]н ([[Бессарабийн митрополи]]<ref>{{cite news |url=https://regnum.ru/news/polit/1234011.html|title= Молдавская митрополия РПЦ требует от властей Молдавии пересмотра решения об объявлении 25 декабря выходным днем|publisher= [[Regnum]]|date=2009-12-10|accessdate=2017-08-26}}</ref> а, [[Православин Украинин викариаталла|Украинин викариаталла]]<ref>{{cite web|url=http://www.culte.gov.ro/mitropolia-banatului|title=Mitropolia Banatului|publisher=Secretariatul de Stat pentru Culte|accessdate=2017-08-26|lang=ro}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170826153952/http://www.culte.gov.ro/mitropolia-banatului |date=2017-08-26 }}</ref> а) епархеш, [[Грецин православин шираоьмаран килсанаш|грекийн шираоьмар лелочара]], кхин а [[1920-гӀа]] шерашкахь [[керлаюлианан рузма]] дехьабовлар тӀе ца эцна [[Шираоьмаран килсанаш|шираоьмарехь болчеран]] [[Элладан православин килса|Элладин килса]] а, кхин килсанаш а.

Амма массо а, керла рузма тӀеэцна православин килсанаша, [[Финляндин православин килса|Финляндин килса]] йоцург, — хьалха санна лору [[Пасха]]н де даздар а, Ӏиданаш а, Пасхан терахьех дозу кхин терахьаш а — Александрийн пасхалица а, юлианан рузманца а.

=== Католицизм ===
Юлианан рузма лелайо [[Меттигера килса|меттигерачу]] [[Украинин грекан-католикийн килса]]но ([[Украинин диаспора]]н приходаш дӀайаьхчихьа) а, [[Российн грекан-католикийн килса]]но а, уьш йу [[Малхбален католикийн килсанаш|малхбален католикийн 22 килсана]] йукъара.

== Юлианан а, григорианан а рузманийн терахьашна йукъара башхалла ==
{{also|Високосан шо}}
Юлианан а, григорианан а рузманийн терахьашна йукъара башхалла тӀехь-тӀехьа сов йолуш йу [[Високосан шо|високосан шераш]] цхьаьнаэшшара цахиларна: юлианан рузманехь високосан ''дерриг'' деанна декъалуш долу (4 буха хӀума а ца дуьсуш декъалуш долу) шераш ду. Григорианан рузманехь шо високосан хуьлу, нагахь иза 4 декъалахь, амма шераш, иштта 100 декъалуш долу, високосан хуьлу, нагахь уьш иштта 400 декъалахь. Иштта, 1 де сов довлу денош рузманашна йукъара, догӀу бӀешо чекхдолучу лоьмар 100 йекъалуш долу, ткъа 400 йекъа ца луш долчу шеран {{ЮР|1 мартехь}}.

Терахь {{ЮГР|5 октябрь|Ю|}} юлианан рузманца нийса хуьлу григорианан рузманера [[1582 шо|1582 шеран]] {{ЮГР|15 октябрь|Г+|}} терахьца; дисина муьрийн терахьаш нийса ду терахьашца {{ЮГР|1 март|Ю|}} — {{ЮГР|29 февраль|Ю|}} юлианан рузманца.

[[Юлианан рузма]]н а, григорианан [[рузма]]н а терахьийн башхалла муьрашца<ref>{{Книга |автор = Селешников С. И.|заглавие = История календаря и хронология |место = М. |издательство = Наука |год = 1970 |страницы = 70—72 |страниц = 224 |isbn = |тираж = 11&nbsp;000}}</ref><ref>{{Книга|автор=Климишин И. А.|заглавие=Календарь и хронология|издание=3-е изд|место=М.|издательство=Наука|год=1990|страницы=308—309|страниц=478|isbn=5-02-014354-5|тираж=105&nbsp;000}}</ref><ref>{{Книга|автор=Куликов С.|заглавие=Нить времён. Малая энциклопедия календаря с заметками на полях газет|место=М.|издательство=Наука|год=1991|страницы=140—146|страниц=288|isbn=5-02-014563-7|тираж=200&nbsp;000}}</ref><ref>[https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/2f/Table_of_equivalent_dates_in_the_Julian_and_Gregorian_calendars.JPG Nautical almanac offices of the United Kingdom and the United States. Explanatory Supplement to the Astronomical Ephemeris and The American Ephemeris and Nautical Almanac. 1961 page 417.]{{ref-en}}</ref>:
{| class="wikitable" style="text-align:right"
!Башхалла, денойн
!Мур (юлианан рузманца)
!Мур (григорианан рузманца)
|-
|10 ||5 октябрь 1582 — 29 февраль 1700||15 октябрь 1582 — 11 март 1700
|-
|11 ||1 март 1700 — 29 февраль 1800||12 март 1700 — 12 март 1800
|-
|12 ||1 март 1800 — 29 февраль 1900||13 март 1800 — 13 март 1900
|-
|13 ||1 март 1900 — 29 февраль 2100||14 март 1900 — 14 март 2100
|-
|14 ||1 март 2100 — 29 февраль 2200||15 март 2100 — 15 март 2200
|-
|15 ||1 март 2200 — 29 февраль 2300||16 март 2200 — 16 март 2300
|}

Юлианан а, григорианан а рузманашна йукъара башхалла сов мел ели, юлианан рузма лелош йолу православин килсанаша, [[2101 шо|2101 шарахь]] дуьйна, [[Ӏийса пайхӀамар вина де]] [[7 январь|7 январехь]] даздийр дац, XX—XXI бӀешерашкахь санна, ткъа [[8 январь|8 январехь]] даздийр ду, делахь а [[Православин Ӏиданаш|литургин рузманехь]] и де нийса хир ду {{ЮГР|25 декабрца|Ю|}} (ширачу оьмарца)<ref>[http://lib.pravmir.ru/library/readbook/2315 Православие и мир. О календаре. Новый и старый стиль]: по юлианскому календарю «день празднования Рождества Христова, 25 декабря, со временем переместится на весну».</ref>.

== Хьажа иштта ==
{{АгӀонийн дитт|Юлианан рузма}}

== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш|2}}

== Хьажоргаш ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Календарь}}
* [http://direct-time.com/index.php?id=12 Перевод дат юлианского календаря в другие календари] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130417082816/http://direct-time.com/index.php?id=12 |date=2013-04-17 }}
* [http://www.fourmilab.ch/documents/calendar/#juliancalendar Перевод между юлианскими и григорианскими датами]
* [http://5ko.free.fr/en/jul.php Табличный пересчет дат между юлианским и григорианским календарями]
* [http://www.oikoumene.org/ru/informacionnye-istochniki/documents/wcc-commissions/komissii-vera-i-cerkovnoe-ustroistvo/i-edinstvo-cerkov-i-ee-missija/naibolee-chastye-voprosy-po-date-paskhi.html Наиболее частые вопросы по дате Пасхи.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110811170038/http://www.oikoumene.org/ru/informacionnye-istochniki/documents/wcc-commissions/komissii-vera-i-cerkovnoe-ustroistvo/i-edinstvo-cerkov-i-ee-missija/naibolee-chastye-voprosy-po-date-paskhi.html |date=2011-08-11 }}

{{Дустаран барамаш а, хенан стандарташ а}}
{{Юлианан шеран рузма|{{#time:Y|-13 days}}}}

[[Категори:Юлианан рузма| ]]