Тача агӀонан коде хьажар

{{Иштта|Тачанаш (маьӀнаш){{!}}Тачанаш}}
{{кхин маьӀна|«[[Тача (маьӀна)|Тача]]» дешан кхин маьӀнаш а ду.}}
{{дӀасахьажор|Тача|Тача (журнал)}}
[[Файл:APEX view of star formation and cosmic clouds in the Orion Nebula.jpg|thumb|290px|[[Ориона тача]]. Сурт [[Европин Къилбин обсерватори|ESO]]]]
'''Та́ча''' — стиглан йукъара бесан тӀехь шен кхачарца йа дӀахударца билгалдолу [[седарчашна йукъара кхачо]]нан дакъа. Хьалха тача олура муьлхха а стиглара меттаха ца йолучу йеха объект. 1920-гӀа шерашкахь хиира, тачанашна йукъахь дуккха [[галактика]]ш хилар (масала, [[Андромедин галактика|Андромедин Тача]]). Цул тӀаьхьа «тача» кхета долийра, алсама готтачу, лакхахь гайтинчу маьӀнехь<ref name="FK86-Nebula">{{книга |часть=Тачанаш |заглавие=Физика космоса: Маленькая энциклопедия |ссылка=http://www.astronet.ru/db/msg/1188735 |издание=2-е изд |ответственный=Под ред. [[Сюняев, Рашид Алиевич|Р. А. Сюняева]] |место=М. |издательство=Советская Энциклопедия |год=1986 |страницы=661 |страниц=783 |isbn=524(03) }} {{Wayback|url=http://www.astronet.ru/db/msg/1188735 |date=20210727210521 }}{{v|2011|09|27}}</ref>.

Тачанаш лаьтта [[Седарчашна йукъара чан|ченах]], [[Седарчашна йукъара газ|газах]], [[плазма|плазмех]].

== Историн хаамаш ==
Астрономехь йуьхьанца тачанаш олура муьлхха а меттаха ца йолу йеха (диффузин) къега [[астрономин объект]]ах, царна йукъахь [[Ча Такхийна Тача]]нера [[седарчийн ӀаӀарш]] йа [[галактика]]ш.

ХӀинца а лаьтташ ду иштта лелоран масалаш. Масала, [[Андромедин галактика|Андромедин галактикех]] дукха хьолехь олу «Андромедин тача».

Иштта, жигара [[комета]]ш лоьхуш хилла волу [[Мессье, Шарль|Мессье Шарла]], 1787 шарахь хӀоттийра, кометех тера йолу, меттаха ца йовлу диффузин объектийн каталог. [[Мессьен каталог]] йукъа кхечира шеш тачанаш а, кхин объекташ а — галактикаш (масала, лакхахь хьахийна Андромедин галактика — {{nobr|М 31}}) а, [[Горгалан седин ӀаӀам]]аш ({{nobr|[[M 13 (горгалан ӀаӀам)|M 13]]}} — [[Геркулес (седарчийн гулам)|Геркулесан]] ӀаӀам).

Астрономи кхиарца а, [[телескоп]]аша дика гайтарца, «тачин» кхетам алсама нисбора: «тачанийн» цхьа дакъа девзира седарчийн ӀаӀамаш санна, карийра бодане (худу) газченан тачанаш, тӀаьххьара, 1920-гӀа шерашкахь, хьалха [[Лундмарк, Кнут Эмиль|Лундмаркан]], цул тӀаьхьа [[Хаббл, Эдвин Пауэлл|Хабблан]], аьтту белира цхьа могӀа галактикийн периферийн областашкара седарчий гучудаха, цуьнца цхьаьна церан Ӏалам билгалдаккха а. Оцу хенахь дуьйна «тача» термин леладо лакхахь далийначу маьӀнехь.

== Тачанийн тайпанаш ==
Тачанийн классификаци йеш лело хьалхара хьесап — [[серло]]но [[ЗӀаьнарш худар|худар]], йа [[зӀаьнарш тохар]] йа [[йаржор]], аьлча а оцу хьесапашца тачанаш декъало бодане а, сирла а тобанашка. Хьалхарниш го царна тӀехьарачу хьосташа зӀаьнарш худар бахьнехь, ткъа шолгӀаниг — шех зӀаьнарш йовлар йа луларчу седарчийн серло йухатохар (йаржор) бахьнехь. Сирла тачанийн зӀаьнарш тохаран Ӏалам, церан зӀаьнарш тохар карзаха доху энергин хьосташ, йозу схьайовлар, хила тарло тайп-тайпана Ӏалам; цхьаьна тачанехь лелаш кӀезиг ца хуьлу масех зӀаьнарш тохаран механизм.

Тачанаш газан а, ченан а аьлла декъар ладаме тӀегӀанера билламе ду: дерриг тачанашна йукъахь чан а, газ а йу. Иштта декъар историн агӀор доьзна ду тайп-тайпана тергонан хьесапех а, зӀаьнар тохаран механизмех а: чан хилар уггаре къегина го бодане тачанаша шайн тӀехьа лаьтта хьостийн зӀаьнарш хуьйдича а,  тачанашна чуьра зӀаьнарш йухатоьхча йа йаржийча йа кхин зӀаьнар тоьхча, тачанаша шайн газан компонентан зӀаьнарш тохар го цунна [[ионизаци]] хуьлуш [[ультрафиолетан зӀаьнарш тохар]]ца.

=== Бодане тачанаш ===
{{main|Бодане тача}}
[[Файл:Horsehead-Hubble.jpg|thumb|250px|[[Говран Корта тача]]. «[[Хаббл (телескоп)|Хаббл]]» телескоп тӀера сурт]]
Бодане тачанаш хуьлу зоьртала (дукха хьолехь молекулин) [[Седарчашна йукъара газ]]ан а, [[Седарчашна йукъара чан|седарчашна йукъара ченан]] мархаш, чекх са ца го чено седарчашна йукъара серло худар бахьнехь. Дукха хьолех уьш го сирла тачаний фонехь. КӀезиг бодане тачанаш го [[Ча Такхийна Тача|Ча Такхийна Тачин]] фонехь. Иштта ду [[КӀоран гали]] тача а, кхин дуккха а жимий дерш, царех олу гигантан [[глобула (астрономи)|глобулаш]].

Седарчашна йукъара серло худар A<sub>v</sub> бодане тачанашкахь леста  уггаре зоьрталчеран 1—10<sup>m</sup> тӀера 10—100<sup>m</sup> кхаччалц. Йаккхий A<sub>v</sub> тачанийн хӀоттам Ӏама ца ло [[радиоастрономи]]н а, [[субмиллиметран астрономи]]н а хьесапашца бен, коьртаниг молекулин радиоасанийн тергонца а, ченан инфрацӀен зӀаьнар тохарца а. Дукха хьолехь бодане тачанашкахь карайо цхьацца таьӀна меттигаш A<sub>v</sub> тӀера {{formatnum:10 000}}<sup>m</sup> кхаччалц, схьагарехь, царна чохь кхолло [[седа]]рчий.

Оптикин диапазонехь ах чекх са гучу тачанийн дакъошкахь, дика хаало хьаса болу структура. Хьесий а, тачанийн йукъара озадалар а доьзна царна йукъахь [[магнитан аре]] хиларца, цуо ницкъан асанан хӀума пурх леларна хала до, кхиадо цхьа могӀа магнитангидродинамикехь ца лаьтта кепаш. Тачанийн хӀуман ченан компонент йоьзна магнитан аренех, хӀунда аьлча лела ченан буьртигаш электрийн дуьлина долун дела.

=== Йухатуху тачанаш ===
{{main|Йухатуху тача}}
Йухатуху тачанаш йу [[седа]]рчаша серло туху газан-ченан мархаш. Нагахь седа (седарчий) седарчашна йукъара мархин йукъахь йа гергахь балахь, амма [[ионизаци]] йан, шена гуонахьа алссама барам седарчашна йукъара [[водород]] кхолла, тоъал бовха бацахь, тӀаккха оптикин зӀаьнарш йухатохаран коьрта хьост хуьлу [[Седарчашна йукъара меттиг|седарчашна йукъара чено]] йаржайо [[седарчийн серло]]. Иштта тачанийн масала ду седарчийн [[Плеядаш (седарчий гулдалар)|Плеядаш]] гулдаларехь къегина седарчашна гуонаха тачанаш.

Дукхаха долу йухатуху тачанаш лаьтта [[Ча Такхийна Тача]]на воьдалин гергахь. Йухатуху тачанаш цхьа могӀа меттигашкахь го лакхара [[Галактикин координаташ|галактикин шораллашкахь]]. Уьш тайп-тайпана бараман, кепан, луьсталлин, массийн газан-ченан (дукха хьолехь молекуляран) Ча Такхийна Тачанан экъан седарчийн зӀаьнарш йовларо серло тоьхна мархаш йу. Уьш талла хала йу тӀехуле кӀезиг къегина хиларна (дукха хьолехь стиглан фонал гӀийла хуьлу). Наггахь, [[Галактика|галактикийн]] суьрташ тӀехь проекци йой, цара хетийта боккъала а доцу деталаш — цӀогарчий, тӀайнаш, кхин дӀа а.

Цхьацца йухатуху тачананийн хуьлу кометакепара гар, царех олу кометийн. Иштта тачанийн «коьртехь» дукха хьолехь хуьлу тача серлайоккху хийцалун [[Ш&nbsp;Шинара тайпана седа]]. Иштта тачанийн кӀезиг ца хуьлу хийцалун къогалла, цуо тидам бо (серло йаржаран ханна тӀехьайуьсий) седарчаша серладоху зӀаьнарш тохаран хийцадалар. Кометин тачанийн барамаш дукха хьолехь жима хуьлу — [[парсек]]ан бӀеннаш дакъош.

Йухатуху тачанийн наггахь хуьлу тайпа [[серлонан шайтӀанан мохь]], цуьнан тидам бина 1901 шарахь седарчийн [[Персей (седарчийн гулам)|Персей]] гуламехь [[керла седа]] марсабаьлча. Керла седа марсабаларо серло туьйхира ченан, тӀаккха масех шарахь гуора гӀийла тача, иза йаьржира массо а агӀор серлонан сихаллица. Серлонан шайтӀанан мох боцуш, керла седа марсабаьлча кхоллало газан тачанаш, уьш тера хуьлу [[тӀехкерла седа]] марсабаларх дисинчух.

Дукхаха долу йухатуху тачанийн хуьлу дуткъа хьесийн структура — [[парсек]]ан масех бӀаьнаш йа эзарнаш дакъош стомма параллеле аьлча санна хьесийн система. Хьесий схьадовлар доьзна тачанашкара [[магнитан аре]]нах дуьззина [[меттиг хийцаран чӀогӀалза|апарин йа меттиг хийцаран чӀогӀалзех]]. Газан а, ченан а хьесаша дӀасатотту магнитан аренан ницкъан асанаш, царна йукъайоьду дуткъа хьесий кхуллуш.

Къогалла йекъаро а, йухатуху тачанийн тӀехула серлонан поляризаци йаро а, кхин а и параметраш тулгӀенан йохаллех дазар дустаро а седарчашна йукъара ченан хьелаш ([[альбедо]], [[даржаран индикатриса]], барам, кеп, ченан буьртигийн ориентаци) билгалдаха таро ло.


==== ТӀехкерла а, керла а седарчех дисинарг ====
[[Файл:Crab Nebula.jpg|thumb|200px|[[Крабкепара тача]] — тӀехкерла марсадаларх дисинарг (1054 шо)]]
{{main|ТӀехкерлачух дисинарг}}
ТӀетохаран тулгӀенаша кхоьллина уггаре къегина тачанаш, хилла [[тӀехкерла седа]]рчий лелхар бахьнехь, царех олу тӀехкерла седарчех дисинарг. Цара Седарчашна йукъара газан структура кхолларехь чӀогӀа ладаме роль лелайо. Йийцина башхаллашца цхьаьна церан амелехь йу йовхонан йоцу радиозӀаьнарш тохар тӀегӀанан спектрца. [[Кела седа]]рчий лелхарца доьзна тачанаш, кегийра, гӀийла, дукха ца дехаш хуьлу.

==== Вольфан — Райен гуонахьара седарчийн тачанаш ====
[[Файл:Tor's helm.jpg|thumb|200px|«[[NGC 2359|Торан гӀем]]» — Вольфан — Райен гуонахьара тача]]
ТӀетохаран тулгӀенаша кхоьллина кхин тайпана тачанийн, уьйр йу [[Вольфан — Райен седа]]рчашкара хьоькха [[седарчийн мох]]ца. Оцу седарчийн амалехь бу чӀогӀа седарчийн мох массийн Ӏоврашца <math>\approx 10^{-5} M_\odot</math> шарахь, чекхдаларан 1{{e|3}}—3{{e|3}} км/сек сихаллица. Цара кхуллу масех [[парсек]] бараман, иштта седин [[седан механ лоппаг|астросферин]] дозанехь къегина хьесий долу тачанаш. ТӀехкерла седарчийн марсадийларх дисинчух къасташ, оцу тачанийн радиозӀаьнарш тохаран йовхонан Ӏалам ду. Ишттачу тачанашкара дахаран хан доза долуш йу Вольфан — Райен седарчий хенаца, герга цу 10<sup>5</sup> шо.

==== O-седарчашна гуонахьара тачанаш ====
Шен хьелашца [[Вольфан — Райен седа]]нна гуонахьара тачанех тера ду, амма кхоллало уггаре къегина довха О — Of классан спектран чӀогӀа [[Седарчийн мох]] болу седарчий. Вольфан — Райен седарчашца уьйр йолу тачанех уьш къаьста кӀезиг къегина хиларца а, баккхий барамашца а, схьагарехь, алсама а деха.

==== Седарчий кхолларан областашкара тачанаш ====
[[Файл:IC 2944, Nicknamed the Running Chicken Nebula.jpg|thumb|200px|[[IC 2944]] тача]]
[[Седарчашна йукъара хьал|Седарчашна йукъара хьелийн]] областашкахь кхоллало лахара сихаллин тохар долу тулгӀенаш, царна чохь кхуллу седарчий. Цара бӀенаш а, эзарнаш а градусашка кхаччалц йохйо газ, молекуляран тӀегӀанаш карзахйоху, цхацца молекулаш йохайо, чан йохйо. Алсама инфрацӀен диапазонехь  къега озийна тачанийн кепара го иштта [[тохар долу тулгӀе]]наш. Цхьа могӀа иштта тачанаш карийна, масала, Орион тачанца уьйр йолу седарчий кхолларан кхерчехь.