Дарбане баппа агӀонан коде хьажар

{{Таксон
| regnum            = Ораматаш
| image file        = Oduvanchiki1024 768.jpg
| image title       = Майхь баппанаш заза даккхар
| image descr       = Майхь баппанаш заза даккхар
| parent            = Taraxacum
| rang              = Кеп
| latin             = Taraxacum officinale
| author            = <br>([[L.]]) [[Webb]] ex [[F.H.Wigg.]], 1780<ref>{{нп3|Primitiae Florae Holsaticae||es|Primitiae Florae Holsaticae}} [https://archive.org/details/primitiaeflorae00webegoog 56.] 1780.</ref>
| syn               = 
* {{bt|Leontodon taraxacum|[[L.]]}}
* {{bt|Taraxacum dens-leonis|[[Desf.]]}}
* {{bt|Taraxacum vulgare|[[Schrank]]}}
| children          = 
*{{bt|Taraxacum officinale|var=lapponicum|[[Kihlm.]]}}
| range map         = 
| range map caption = 
| range map width   = 
| range legend      = 
| iucnstatus        = 
| wikispecies       = Taraxacum officinale
| grin             = 80051
}}
'''Да́рбане ба́ппа''' ({{lang-la|Taráxacum officinále}}) — {{bt-celat|Седа-зезагийн|Asteraceae}} доьзалера уггаре йевза [[Баппан]] тайпанара [[Биологин кеп|кеп]].
[[Файл:Köhler's Medizinal-Pflanzen in naturgetreuen Abbildungen mit kurz erläuterndem Texte (Plate 5) (7118308873).jpg|thumb|left|220px|{{Ботаникан сурт|Кёлер}}]]

== Ботаникан сурт ==
Дарбане баппа — [[Дукха шерийн орамат|дукха шерийн]] [[буц|бецан]] орамат ду, локхаллехь 30 см а долуш, кӀезиг геннаш долу 2 см стомма, 60 см беха чӀу кепара [[орам]]ца, лакхарчу декъехь хуьлу боца, масех корта болу [[орам]].

Баппан [[гӀа]]ш дерзина ду, пелаган-хедийна йа дийна, [[ланцет]]ан йа уозийна деха-ланцетан, цергаш йолуш, дохаллехь 10—25 см, шораллехь 1,5—5 см, гулдина ораман [[БошхӀап (гӀаш латтар)|бошхӀапе]].

[[МаргӀал]]ан цамза мутт йолуш, [[цилиндр]]кепара, йукъахь йаьсса, чеккхенгахь цхьала [[тускар (заза)|тускарца]] меттан стие а, боьрша а 5 см диаметр йолу къегина-можа [[зезаг]]ца. [[Зезаган кедалг]] берзина, экъа, кӀаьгнаш долуш.

[[Зезаган формула]]: {{Nobr|<math>\uparrow K_\infty \; C_{(5)} \; A_{(5)} \;  G_{(\overline2)}</math>}}
<ref name="Barabanov">{{книга|автор=Барабанов Е.И.|заглавие=Ботаника: учебник для студ. высш. учеб. заведений|место=М|издательство=Издательский центр «Академия»|год=2006|страницы=348|страниц=448|isbn=5-7695-2656-4}}</ref>.

[[ХӀу]] — лаьтта сира-боьра урчакх кепара, геннаш доцу кӀайн месийн [[кӀужал]]ца болу [[буьртиг]]ах. ХӀун буьртиг гӀийла тӀелатийна бу зезаган кедалган, цундела атта мохо дӀасахьо.

Ораматан дерриг дакъошкахь йу юькъа кӀайн чомана къаьхьа [[шурийн мутта]].

Заза доккху баппо майхь—июнехь, наггахь хаало гуьйренан заза даккхар а, хӀу доккху — май чеккхенгара июль кхаччалц.

{{Суьртийн могӀа|Common dandelion (Taraxacum officinale in Finnish voikukka).jpg|Salaude tchamps foyes.jpg|Tax.JPG|Pusteblume Makro.jpg|текст=Общий вид цветущих растений, листья, соцветие, семена|color=#BBDD99|ш2=170|ш3=140|ш4=160}}

== Ареал ==
Дарбане баппа — чӀогӀа йаьржинчех цхьа орамат йу, ша-кепара [[Хьун-аре|хьун-аренан зонехь]]. Кхуьу [[бай]]н тӀехь, [[а]]нашкахь, некъан йисташкахула, дежийлашкахь, хӀусамашна гергахь, дукха хьолахь [[асар]] кепара арахь, [[Беш|бошмашкахь]], [[Хас-беш|хас-бошмашкахь]], [[парк]]ашкахь, [[Росси]]йн европин декъехь, [[Украина|Украинехь]], [[Белорусси|Белоруссехь]], [[Кавказ]]ехь, [[Молдави|Молдавехь]], [[Днестрйист]]ехь, [[Йуккъера Ази|Йуккъерачу Азехь]], [[Сибрех]]ахь, [[Генара Малхбузе|Генарчу Малхбузехь]], [[Сахалин]]ехь, [[Камчатка|Камчаткехь]].

[[Файл:Taraxacum officinale (Sakhalin).JPG|thumb|left|[[Южно-Сахалинск]]ера дукха хӀусамийн цӀийнан кертара баппан зезаг.]]

== Химин хӀоттам ==
Ораматан шурийн муттаца ду [[тараксацин]] а, [[тараксацерин]], 2—3 % [[каучук]]ан хӀуманаш а, ткъа баппан зазаца а, гӀашца а — [[тараксантин]], [[флавоксантин]], [[витамин]]аш [[витамин C|С]], [[витамин A|А]], [[витамин B2|В2]], [[витамин E|Е]], [[витамин PP|РР]], [[холин]], [[сапонин]]аш, [[силам|силмаш]], туьханаш [[марганец|марганцан]], [[эчиг]]ан, [[кальций]]н, [[фосфор]]ан, 5 % кхаччалц иза яа магош йолу [[белок]]. Баппан орамашца ю<ref>{{книга|автор=Тринус Ф. П.|заглавие=Фармакотерапевтический справочник|издание=6-е изд|место=Киев|издательство=Здоровья|год=1989|страниц=640}}</ref><ref>{{книга|автор=Ивашин Д. С. и др.|заглавие=Лекарственные растения Украины (справочник для сборщика и заготовителя)|место=К.|издательство=Урожай|год=1978|страниц=320}}</ref><ref>{{книга|автор=Телятьев В. В.|заглавие=Целебные клады Восточной Сибири|место=Иркутск|издательство=Восточно-Сибирское книжное издательство|год=1976}}</ref><ref>{{книга|автор=В. С. Ягодка.|заглавие=Лекарственные растения в дерматологии и косметологии|место=Киев|издательство=Наукова думка|год=1991|страниц=272}}</ref> [[Терпенаш|тритерпенин зӀенаш]]: тараксастерол, тараксерол, псевдотараксастерол, β-амирин; [[Стероидаш|стеринаш]]: β-ситостерин, стигмастерин, тараксол; [[углеводаш]]: 40 % кхаччалц [[инулин]]; хьена даьтта, шена йукъахь [[глицеридаш]] пальмитинан, мелиссан, линолан, олеинан, церотинан мусталлаллаш долу; [[каучук]], [[белок]], [[маза]]наш, [[Силам|силмаш]], кхина а.
Зазан тускарш чохь карийна [[тараксантин]], [[флавоксантин]], [[лютеин]], [[тритерпенин спирташ]], [[арнидиол]], [[фарадиол]].

== Пайда иэцар ==
[[Файл:Bombus ruderarius - Taraxacum officinale - Keila.jpg|мини]]
Дарбанан Ӏалашонна леладо орамаш ({{lang-la|Radix Taraxaci}}), гӀаш, буц, мутта. ГӀаш а, буц а, мутта а гулдо июнехь, орамаш — хьалхха бӀаьста йа тӀаьхьа гурахь гӀаш дакъалучу муьрехь, дакъадо дакъоргашкахь температура 40—50 °С йолуш.

БӀаьста заза доккхучу хенахь накхаршна ло дукха [[Дургал|дургал-обножкаш]], шена чохь алсама шекар, [[белок]], [[даьтта]]наш долу. Баппан тӀиера [[Дургал (шекаран мутт)|дургал]] накхарш лахьадо кӀезиг а, муьлххачу хенахь а ца лахьадо<ref>{{книга|автор=Абрикосов Х. Н. и др.|часть=Одуванчик |заглавие=Словарь-справочник пчеловода|ссылка=http://ashipunov.info/shipunov/school/books/slovarj-sprav_pchelovoda_1955.djvu|ответственный=Сост. Н. Ф. Федосов|место=М.|издательство=Сельхозгиз|год=1955|страницы=223}}</ref>.

=== Ӏаткъам ===
Орамато стим тотту, дагар охьадоккху, чоьна до, шет йоккху, са паргӀат доккху, тӀехебарш дӀадоху, гӀеххьа набаран Ӏаткъам а бо.

Орамийн а, гӀашшан а [[Басар (дарбанан кеп)|басаро]] [[кхача ахьар]], [[аппетит|юург яа дог дар]], йукъара [[метаболизм]] тайо, бер дакхочу зудчунна шура йоссайо, организме [[гӀора]] доуьйту.

[[Биологин жигара хӀуманаш]] хилар бахьнехь баппан дуарган худар сиха чекхдолу чуьйраш чухула, цуо гӀодо [[чуо йукъйалар|чуо юкъйелчи]] [[Совсар|совсаран процессаш]] лагӀъеш.

Баппа Ӏамош химин-фармакологин эксперименташца чӀагдина [[йовхарийн цамгар]]на, [[вирусаш]]на, [[фунгицидаш]]на, [[гельминташ]]на, [[канцероген]]ашна, [[диабет]]ан дуьхьала хьолаш хилар.

Баппа дика ду [[диабет]]ан, гӀийлачун гӀора доуьйту, [[анеми]]н дарба ду.

Баппан дакъийначу орамех йаьккхина хӀур лелайо организмера зуламе хӀуманаш хьацарца а, хьатӀца а араяхар чӀагӀдеш, склерозан, [[Подагра|энийн цамгар]]на, [[энаш]]на дуьхьала.

[[Чорпа]], юькъа [[экстракт]] йу, лелайо [[кхача ахьар|зорхан екхоан]] [[Секреци (физиологи)|секрецин]] къахьо чӀагӀъеш а, [[Стим|стимтаттаран молха]]<ref name="БФС">{{книга|автор=Блинова К. Ф. и др.|часть=|заглавие=Ботанико-фармакогностический словарь : Справ. пособие|ссылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/botaniko-farmakognost_slovar1990.djvu|ответственный=Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева|место={{М}}|издательство=Высш. шк.|год=1990|страницы=217|isbn=5-06-000085-0}}</ref> санна а.

=== Халкъан медицина ===
Баппа леладо [[гепатит]]ан, [[холецистит]]ан, [[стимтӀулгийн цамгар]]ан, [[маждар]]ан, [[гастрит]]ан, [[колит]]ан, [[цистит]]ан дарбанна, аппетит а, кхача ахьар а тодеш, [[Чуо йукъйалар (медицина)|чуо йукъйаларна]], [[метеоризм]]ан, ткъа иштта кийрахь нӀаьна барна а дуьхьала.

Керла гӀаш а, гӀашшах даьккхина мут а лелийча дика хуьлу [[атеросклероз]]ан, чкъоьран цамгаршна, С [[авитаминоз]]на, [[анеми]]н.
Бецан орамашца цхьаьна даьккхина [[басар]] леладо [[доӀах]]ан,  [[стиман ахкарг]]ан, [[дестар]]ан, [[Асцит|хи хӀоттаран]], [[хьоткъан ахкарган цамгар]]ан, [[гоьта-лазар]]ан тайп-тайпанчу цамгаршна. Бецан басар леладо [[авитаминоз]]ехь, ткъа кхин а тайп-тайпанчу дегӀан чкъоьран лазаршна леладо: [[кхарта]]н, [[босбуург]]ан, [[ӀаьржбӀаьрг]]ан.

''Цийн'' халкъан медицинехь ораматан дерриг дакъош леладо дагар охьадоккхуш, хьацар доккхуш, йукъара гӀора доуьйту гӀирс санна, ткъа юург ца езачун, лаьхьуо катоьхначун, бер дакхочу зударшна [[Накхах дакхор|шура йоссийтархьама]], [[Екхоъ|екхоаш]] шелъярна, [[ӀаьржбӀаьрг]]ашна, кхин чкъоьран цамгаршна а леладо.

Баппа иштта леладо молуш а, тӀехула хьокхуш ӀаьржбӀаьргашна, даӀна, чкъоьран кхартана. Баппан орамийн даьттан [[Настойка (дарбанан кеп)|настойка]] лелайо [[дагор|вагорна]], ткъа [[чхьинт]]ашна а, [[Чкъоьран ахкарг|ахкаргашна]] а меттиг тӀе ораматан шуран мут хьокху.

Наггахь [[даӀ|даьӀнашна]] [[хьакхар]] кечдо баппан орамийн хӀурах а, [[моз]]ах а, 1:2 барамца.

=== Кхачанехь ===
Баппа дукха генара дуьйна кхачан леладо тайп-тайпанчу къаьмнаша, иза дуура ширачу [[Цийн къаьмнаш|цийхоша]] а, [[Америка|Американн континент]] тӀе дуьххьара хевшинчара а.

Цуьнан къуона гӀаш леладо [[борщ]]ах а, [[Салат (кхача)|салатах]] а тухуш, Европехь юхку французийн цӀе йолуш «писанли»<ref name="ДСР">{{книга|заглавие=Дикие съедобные растения|ответственный=Под ред. акад. В. А. Келлера; АН СССР; Моск. ботан. сад и Ин-т истории матер. культуры им. Н. Я. Марра|место={{М}}|издательство=б. и.|год=1941|страницы=32|страниц=40}}</ref> (цу тӀе гӀаш 30—40 минотан туьхан [[берам]]ал духку, церан къохьалла дӀаяккхархьама), баппан зезагех [[варени]] кхехкайо, [[чагӀар]] доккху, делладеллачу зезагах кечдо «баппан моз», ткъа кхаьрзинчу ороамех — [[Кофе меттаерг|кофен суррогат]]. Кхехкийна гӀаш леладо шпинат санна<ref name="ДСР" />.

Британин гӀайренаш генарчу заманара дуьйна кечдо гӀарадаьлла [[ингалс]]ахь баппан зезагах даьккхина. Оцу чагӀарна эшар йаьккхина [[Брэдбери, Рэй|Р. Брэдберис]] шен повестехь «[[Баппах даьккхин]]».

Цхьацца пачхьалкхашкахь гӀаш чудухка, копaста санна, берамал духку бӀаьстенан гӀаш.

=== Косметика ===
Баппа шуьйра гӀарадаьлла леладо халкъан [[косметика|косметикехь]] а: цуьнан керла гӀашшах йина маскано тӀунйо, къонйо, оьшу даар латтадо чкъоьран, ткъа зезагийн басаро кӀайн до [[тӀедарчий]] а, пигментийн кӀайдаргаш а.

== Кхин хаамаш ==
* Баппо горгали къевлачи — догӀане. ''Халкъан терго''.<ref name="Народные приметы">''Стрижёв А. В.'' Календарь русской природы. — 3-е изд., перераб. — М.: Моск. рабочий, 1981. — С. 209.</ref>
* Дешин бӀаьрг мелхан тӀехьоьжу, малх оьгӀазе хьаьжчи — бӀаьрг къовлало. (''хӀетал-метал'')

== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}

== Литература ==
* {{Анненков|Taraxacum Dens Leonis}}
* {{книга|часть=164. Одуванчик лекарственный (одуванчик обыкновенный) — Taraxacum officinale Web. s.l. (Taraxacum vulgare Schrank)|заглавие=Атлас лекарственных растений СССР|ссылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/atlas_lekarstv_rast_sssr_1962.djvu|ответственный=Гл. ред. акад. Н. В. Цицин|место=М.|издательство=Гос. изд-во мед. лит|год=1962|страницы=392—393}}
* {{книга|автор = Чиков П. С.|заглавие = Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР|ссылка = http://plant.geoman.ru/books/item/f00/s00/z0000004/st085.shtml |место = М.|издательство = Картография|год = 1983|страницы = |страниц = 340}}
* {{ИОРСР|часть=1432. ''Taraxacum officinale'' Webb. s.l. — Одуванчик лекарственный|том=3|стр=496}}

== Хьажоргаш ==
* {{Tropicos}}
* {{Плантариум|37740}}
* [http://narmed.ru/travnik/othark/oduvanchik/ Одуванчик лекарственный в народной медицине]

[[Категори:Цикоринарш]]
[[Категори:Евразера ораматаш]]
[[Категори:Дарбане ораматаш]]
[[Категори:Асаран ораматаш]]
[[Категори:Дуьххьара Species Plantarum жайнахь йийцина ораматаш]]