БӀаьстенан маьлхабӀаьрг агӀонан коде хьажар

{{Таксон
| image file        = Adonis vernalis Lozere.jpg
| image title       = БӀаьстенан малхабӀаьрг
| image descr       = Ораматан йукъара кеп
| regnum            = Ораматаш
| parent            = Adonis
| rang              = Кеп
| latin             = Adonis vernalis
| author            = [[L.]], 1753
| syn               = 
* {{btname|Adonanthe vernalis|(L.) [[Spach]]}}
* {{btname|Adoniastrum vernale|(L.) [[Schur]]}}
* {{btname|Adonis dahurica|[[Ledeb.]] ex [[Rchb.]]}}
* {{btname|Adonis helleborus|[[Crantz]]}}
* {{btname|Adonis parviflora|[[Janka]] ex [[Nyman]]}}
* {{btname|Adonis pratensis|Ledeb.}}
* {{btname|Anemone consiligo|Baill.}}
* {{btname|Chrysocyathus vernalis|(L.) [[Holub]]}}
| typus             = 
| children          = 
| range map         = 
| range map caption = 
| range map width   = 
| range legend      = 
| iucnstatus        = 
| iucn              = 
| wikispecies       = Adonis vernalis
| grin              = 1505
}}
'''БӀаьстенан малхабӀаьрг''' ({{lang-la|Adōnis vernālis}}) — {{Bt-celat|ЦӀазамбуц|Ranunculaceae}} доьзалера [[МалхабӀаьрг (орамат)|МалхабӀаьрг]] тайпана [[биологин кеп|кепара]] дукхашеран [[буц|бецан]] [[орамат]].

== Йаьржина а, йолу а меттиг ==
Шуьйра йаьржина [[аре]]нан а, [[хьунаре]]нан а областашкахь, хаало иштта Российн Европин декъера Ӏаьржа латта доцучу регионашкахь а, ткъа иштта [[Малхбузенн Сибрех]]ахь а, [[ГӀирма]]хь а. Оцу Ӏаламан зонашна арахьа кӀезиг йу; Германехь а, Швейцарехь а хӀаллакхила кхерамехь йу. [[СИТЕС|СИТЕС Конвенцин]] II-гӀа тӀетохаман йукъатоьхна<ref name="CITES">[http://www.cites.org/eng/cop/11/prop/61.pdf CITES] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151211011516/http://www.cites.org/eng/cop/11/prop/61.pdf |date=2015-12-11 }}</ref>.

Йолу бес-бесара бецаш йолчу аренашкахь а, лилха дакхан хьаннийн йисташкахула а, аренан нажан хьуьнан а, йекъачу йиллинчу аренан басешкахула а, коьллашна йукъахь, хотешкахь а, боьранашкахь а, гуттара дика Ӏаьржа латтан тӀехь.

== Ботаникан куц ==
[[Файл:Adonis_vernalis_-_Köhler–s_Medizinal-Pflanzen-152.jpg|thumb|left|{{Ботаникан сурт|1}}]]
Дукхашерийн бецан орамат.

[[Орам]] нисса охьанехьа, боца, боьра-Ӏаьржа тел кепара бу.

[[ГӀад]] гоьрга, шера, дерриг аьлча санна дерзина, нисса лаьтташ йа дӀатаьӀна, цхьалха йа гӀийла геннаш девлла, дуькъа гӀаш долу тӀетаьӀна геннаш долуш, зезаг дала долалуш 5—20 см лекха, зезаг даьлчи дахло 30—40 см.

[[ГӀа]]ш шуьйра хӀоа кепара, пӀелгашна декъаделла. Орамера а, лахара а гӀадан гӀаш боьра басахь пелаг кепара, кхин гӀадан гӀаш хевшина, дакъош церан дуткъа асанан, дийна йист йолуш, 1—2 см йеха а, 0,5—1 мм шуьйра а. ГӀан экъа лахарчу гӀашшан 6—8 см шуьйра.

[[Зезаг]]аш цхьалха гӀадан а, геннийн а боьххьехь, даккхий, 40—60 (80) мм диаметр йолуш, сирла-можа. [[Кедалг|Кедалг гӀаш]] пхиъ — бархӀ, шуьйра хӀоа кепара, лакхахь артдина, баьццаро, доца а, дуткъа а охьатаьӀна, 12—20 мм деха. [[Жаз|Жазаш]] 10—20, дехуо, хӀоа кепара, кегий цергаш йолуш, 25—34 мм деха. [[Дургал]]ш а, [[йиз]]аш а шорта ду, лаьтта спиралкепара конус тайпана [[Зезаг|зезаган бух]]. Зезаг долу гӀашца цхьана апрелехь — майхь; къилбаседа кӀошташкахь кхуьу июнь йуккъе кхаччалц.

[[Зезаган формула]]: {{Nobr|<math>\ast K_{5}\; C_{10-20}\; A_{\infty}\;  G_{\infty}</math>}}<ref name="Экофлора">{{книга|заглавие=Экофлора Украины|оригинал=Екофлора України (укр.)|ответственный=Відпов. редактор Я. П. Дідух|место=Київ|издательство=Фітосоціоцентр|год=2004|том=2|страниц=480}}</ref> ({{Nobr|<math>\ast K_{5}\; C_{\infty}\; A_{\infty}\;  G_{\underline\infty}</math>}}<ref name="Andreeva">{{книга|автор=Андреева, И. И., Родман, Л. С.|заглавие=Ботаника|издание=3-е изд., перераб. и доп|место=М.|издательство=Колос|год=2005|страницы=397|страниц=528|isbn=5-9532-0114-1}}</ref>)

[[ХӀу]]ш — гоьрга-хӀоакепара хабаршка эхна бот чохь, 20 мм гергга еха, лаьтта 30—40 бӀарах. БӀараш хӀоакепара, 4—5 мм деха, хабаршка эхна, охьатаьӀна, бӀогӀий церан дӀатаӀийна охьанехь, мӀаркепара. Дозаллин барам 1000 «хӀу» (бӀар) 7—12 г<ref name="Атлас">{{книга|заглавие=Атлас лекарственных растений СССР|ответственный=Гл. ред. акад. Н. В. Цицин|место={{М}}|издательство=Медгиз|год=1962|страницы=6—7|страниц=702}}</ref>. ХӀуш кхуьу июнехь — июлехь.

Ораматан дерриг дакъош [[дӀовш|дӀевше]] ду.

== Химин хӀоттам ==
Бецаца ду 0,07—0,15 % деган тобан [[гликозидаш]] ([[цимарин]], [[адонитоксин]]), [[адонивернит]], [[сапонинаш]], [[фитостерин]]<ref>{{книга|автор=Кондратюк, Е. Н. и др.|заглавие=Дикорастущие лекарственные и плодовые растения Украины|ответственный=|ссылка=|место=Киев|издательство=Урожай|год=1969|страницы=29}}</ref>. Цул сов, бецах даьккхина [[сапонинаш]] а, [[адонит]] спирт а<ref name="Атлас" />.

ХӀуш а, орамаш а йукъахь ду деган гликозидаш; орамашкахь карийна кумарин [[вернадин]]<ref name="Атлас" />.

== Бахамехь иэшар а, лелор а ==
БӀаьстенан маьлхабӀаьрг медицинехь лело бакъоелла, дарбанан гӀирс санна лело тӀехьло йолуш а йу. [[Лекарственное растительное сырьё|Дарбанан аьргалла]] йу мокха пелигел 5—10 см латтан тӀехулара, зезаг даьллачул тӀехьа хӀу охьадожалца болчу муьрехь хадийна йолу, акха кхуьучу бӀаьстенан маьлхабӀаьрган тӀехулара дакъа. Иза якъийна хила йеза 50—60 °С температурехь йа хӀаваэхь ӀиндагӀахь,— ''Herba Adonidis vernalis''<ref name="БФС">{{книга|автор=Блинова, К. Ф. и др.|часть=Адонис весенний|заглавие=Ботанико-фармакогностический словарь: Справ. пособие|ссылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/botaniko-farmakognost_slovar1990.djvu|ответственный=Под ред. К. Ф. Блиновой, Г. П. Яковлева|место=М.|издательство=Высш. шк|год=1990|страницы=161|isbn=5-06-000085-0}}</ref>. Маьлхан зӀаьнарш нисса тӀекхеташ якъайар дика ца лору, хӀунда аьлчи бецан биологин жигаралла лагӀйала тарло<ref name="Атлас" />.

Ӏаткъаман йуьхьигаш йу кардиотоникан [[гликозидаш]] карденолидийн тобанера: цунах евлла [[Строфант Комбе|строфантидин]], [[адонитоксигенин]], [[адонитоксол]], [[строфадогенин]]. Коьртанаш царах — цимарин, К-строфантин-р, адонитоксин, К-строфантозид. Аьргаллех йан ло кардиотоникан препараташ: [[Басар (дарбанан кеп)|басар]], йекъа [[экстракт]], [[адонизид]] (ампулашкахь), [[адонис-бром]] (драже), кхин а<ref name="БФС" />, цул сов, бӀаьстенан маьлхабӀаьрг йукъайогӀу цхьа могӀа комплексан деган гӀирсан. Лелабо бӀаьстенан маьлхабӀаьрг деган болх нисбеш гӀирс санна, ткъа иштта йукъараседативан, [[хьатӀдалийтаран гӀирс]] санна. БӀаьстенан маьлхабӀаьрган препараташ лелайо коьртаниг гуттаренна а гӀийла болу деган болх а, [[деган невроз]] а. Цул сов, [[бром]]ца цхьаьна уьш лоьраш йаздо сов нерваш карзахъевлча, [[Набйар|набйайна хилча]], [[эпилепси]] хилча. БӀаьстенан маьлхабӀаьрган препараташ сих а до, лагӀ а до дог деттадалар, тӀетуху деган тохадаран а, минотан а чухоам, чуо йукйалар дӀадоккху; кхечу гликозидел алсама тиейо [[центран нерван система]]. Дика Ӏаткъам бар гойту экспериментан [[артрит]]ан а. БӀаьстенан маьлхабӀаьрган препаратийн гулйаларан хьал го гӀийла, иза бахьнехь уьш шуьйра лелайо медицинан практикехь. Ницкъаца а, дагна бечу Ӏаткъаман бохаллица а уьш гӀийла йу [[буькъазаз]]ал а, [[строфант]]ал а. БӀаьстенан маьлхабӀаьрган препаратан Ӏаткъамца хаало цомгашчеран [[Электрокардиографи|электрокардиограммин]] хийцамаш, уггаре амалехь ерг царех йу: ST асан депресси, Т церг охьаялар, бакъхьара йолчура дацаре йолчу ялар, QRST интервал йацйалар. Иштта хийцамаш гучубовлар доьзна ду барамах а,  бӀаьстенан маьлхабӀаьрг лелабаран замане хьаьжжина<ref name="Атлас" />.

Адонис дика йу наркоманийн [[кокаин]] лелор бахьанехь пхенаш ийзадарна. Хьалха чудоьттича бӀаьстенан маьлхабӀаьрган [[Басар (дарбанан кеп)|басар]] йа [[Настойка (дарбанан кеп)|настойка]] валаран хьолах ларво. Оцу [[Дарбанан гӀирсаш|препараташ]] ларво пикротоксинах хиллачу камфоран [[Пха озор|пха озорах]].

БӀаьстенан маьлхабӀаьрган препаратех дӀовш хиллачунна гӀо: [[Жигара бина кӀора|карболен]] тоьхна хица [[хьер цӀанйар]], паргӀато, меттахь Ӏар, кислород чуийзор, туьханца [[чуьйнадохуьйтург]]. Нуьцкъала Ӏаьттавайтар цамагадо.

БӀаьстенан маьлхабӀаьрг кхиайо [[декорацин орамат]] санна.

[[Моз долурш|Моз долург]]<ref>{{книга|автор=Абрикосов, Х. Н. и др.|часть=Горицвет|заглавие=Словарь-справочник пчеловода|ссылка=http://ashipunov.info/shipunov/school/books/slovarj-sprav_pchelovoda_1955.djvu|ответственный=Сост. Федосов Н. Ф|место=М.|издательство=Сельхозгиз|год=1955|страницы=81}}</ref>.
[[Файл:Adonis vernalis L 01HD.jpg|мини|БӀаьстенан маьлхабӀаьрг [[Вена|Венехь]] ботаникан бешахь]]

=== Оьздангаллехь кхиайар ===
Мехала дарбанан орамат санна бӀаьстенан маьлхабӀаьрг кхиайо оьздангаллехь. Дарбанан аьргалла кечъен коьрта кӀошташ йу Кемеровн, Новосибирскан, Челябинскан областаш, Башкиричоь, [[ИйдалтӀие]], [[Къилбаседа Кавказ]], ткъа иштта [[Украина]] а.

БӀаьстенан маьлхабӀаьрг йаьржайо орамашца а, хӀушца а. Орамашца дӀаюьйчу хенахь уьш йоькъу даккхий патаргашца дакъошна. Орамаш дӀадуьй гурахь (сентябрехь) йа бӀаьстенан йуьххьехь. Шина могӀан йукъахь 60 см меттиг йуьту, могӀанера ораматашна йукъахь 30 см. ХӀу дуьй зӀийдагаш кхиайойле июнехь — июлехь даьхначу кхиъна девллачу хӀушца, 1,5—2 см кӀорга. Хьалхарчу шина шарахь зӀийдалгаш кхуьу чӀогӀа меллаша. ДӀасадуьй ораматаш кхоалгӀа а, деалгӀа а шеран вегетацехь. Плантаци лелор: асардар, латта кӀаддар, латта тодар. Чудерзадо орамат дика кхиинчу хенахь, буц хьокхуш<ref name="Атлас" />.

== Ӏалашдаран статус ==
[[Фаунан а, флоран а хӀаллак хила кхерам болу кепийн дуьненайукъара йох-эцаран Конвенци|CITES-ан]]<ref>[http://www.cites.org/eng/app/index.php The CITES Appendices]</ref> тӀетохам II.

== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш}}

== Литература ==
* {{Анненков|Adonis vernalis}}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Горицвет|[[Липский, Александр Александрович|Липский А. А.]]}}
* {{ИОРСР|часть=579. ''Adonis vernalis'' L. [''Chrysocyathus vernalis'' (L.) Holub] — Адонис (Горицвет) весенний|том=2|стр=194}}
* {{Книга|автор=Гаммерман, А. Ф., Гром, И. И.|заглавие=Дикорастущие лекарственные растения СССР|место= М.|издательство=Медицина|год=1976|страницы=83—88}}
* {{Книга|автор=Б. Г. Волынский и др.|заглавие=Лекарственные растения в научной и народной медицине|издательство=Саратовского университета|издание=2-е. переработанное и дополненное|год=1967|страниц=370}}

== Хьажоргаш ==
* {{Плантариум|773}} {{V|2|1|2014}}
* [http://redbook-ua.org/ru/item/adonis-vernalis-l/ Адонис весенний в Красной книге Украины] {{V|31|3|2014}}

[[Категори:ЦӀазамбецанаш]]
[[Категори:Евразера ораматаш]]
[[Категори:ДӀевше ораматаш]]
[[Категори:Декоративан бешан ораматаш]]
[[Категори:Дарбане ораматаш]]