Бамба (орамат) агӀонан коде хьажар

{{Таксон
 |image file        = Gossypium_barbadense_-_Köhler–s_Medizinal-Pflanzen-068.jpg
 |image title       = Gossypium barbadense
 |image descr       = {{bt-ruslat|Барбадосан бамба|Gossypium barbadense}}. {{Bot.ill.|1}}
 |regnum            = Ораматаш
 |rang              = Тайпа
 |latin             = Gossypium
 |author            = [[L.]], 1753
 |syn               = 
* {{btname|Erioxylum|[[Rose]] & [[Standl.]]}}
* {{btname|Ingenhouzia|[[DC.]]}}
* {{btname|Notoxylinon|[[Lewton]]}}
* {{btname|Selera|[[Ulbr.]]}}
* {{btname|Sturtia|[[R.Br.]]}}
* {{btname|Thurberia|[[A.Gray]]}}
* {{btname|Ultragossypium|[[Roberty]]}}
 |typus             = 
 |children name     = Кепаш
 |children          = 
хьажа [[#кепаш|йоза]]
…йерриг 39-40 кеп
 |range map         = 
 |range map caption = 
 |range map width   = 
 |range legend      = 
 |wikispecies       = Gossypium
 |commons           = Category:Gossypium
 |grin              = 5113 
 }}
'''Бамба''' ({{lang-la|Gossypium}}) — {{bt-celat|Мальвин|Malvaceae}} доьзалан [[тайпа (биологи)|тайпа]]. Дечиган, бецан, дуккха шерийн, шина шеран, цхьаьна шеран ораматаш, схьадевлла Азин, Америкин, Африкин, Австралин тропикин а, субтропикин а кӀошташкара. Промышленностан масштабашкара культурин кепаш кхиайо дерриг дуьненахь а [[Эханг ден культура|эханг ден ораматаш]] санна. КӀадин промышленностан ораматийн тайнийн хьост ду.
''[[The Plant List]]'' (2013) хаамийн базица, тайпанна йукъатуху 54 кеп<ref>[http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Malvaceae/Gossypium/ ''Gossypium''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210112160724/http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Malvaceae/Gossypium/ |date=2021-01-12 }} // The Plant List (2013). Version 1.1.</ref>.

== Ботаникин сурт хӀоттор ==
Бамба тайпанан кепаш — цхьаьна йа шина шеран бецан орамат 1—2 м лекха а йолуш, чӀогӀа геннаш долуш гӀадца. [[Орам|Ораман система]] чӀун, орам лаьттах боьду 30 см сов, цхьацца  сортийн кхаа метре кхочу.

[[ГӀа]]ш рогӀера, йеха гӀожмаш йолуш, дукха хьолехь 3—5-ларин.

Заза цхьалха, дукха, бес-бесара. [[Зезаг]] лаьтта кхаа — пхеа шуьйра чучча летта жаз долу [[заза]]нах а, шала пхи церг йолу баьццара [[кедалг]]ах а, цунна гуонаха йу кхо жаз долу [[тӀехьарчорг]], иза дуккха а йеха йу кедалгал. Дуккха а йолу дургалш вовшаххотта биргӀа хуьлий.

[[Зазан формула]]: {{Nobr|<math>\ast K_{3+(5)} \; C_5 \; A_{(\infty)} \;  G_{(\underline5)}</math>}}<ref name="Andreeva">{{книга|автор=Андреева И. И., Родман Л. С.|заглавие=Ботаника|издание=3-е изд., перераб. и доп|место=М.|издательство=Колос|год=2005|страницы=399|страниц=528|isbn=5-9532-0114-1}}</ref>

[[Стом]] — [[бот]], наггахь алсама гоьрга, кхечу меттигашкахь овалан, 3—5-декъан, эттӀа неӀарца йохаллехь, цунна йукъахь дуккха а таьӀна-боьра  тӀехула кӀеда хьийзина месаш — [[Бамба (гӀирс)|бамба]] болу хӀуш. Къастайо шина кепара бамбин месаш. Уьш хила тарло йеха а, кӀеда а йа йоца а, чо болуш а — цунах олу ''линт'', бамбин месаш. ХӀу тӀехь, сорте а, кхиоран хьоле а хьаьжжина хила тарло ший а тайпана месаш, йа йеккъа йеханиш. Акха кхуьучу кепийн йеха месаш йац. Луьста чкъоьро къевлина бамбин хӀун чохь йу [[ЗӀийдиг (ботаника)|зӀийдиг]], иза лаьтта жимачу орамах а, шина  [[ХӀундакъа|хӀунан декъах]] а.

== Классификаци ==
Бамбин кепаш дукха хилар а, климат, латта хийцаделча чӀогӀа атта хийцайалар а, тайп-тайпана кепаш а, цхьацца меженаш а кхечаьрга дуьхь-дуьхьала дургал иэдарца дехьайалар а бахьнехь, хуьлу керл-керла кепаш. Цундела ботаникаш классификаци йина, Gossypium тайпа Ӏилманийн а, нисса билгалчу кепашца декъа гӀертаро йехачу заманахь аьтту ца баьккхира. [[Линней, Карл|Линнейс]] лорура йерриг 3 – 6 кеп, [[Парлаторе]]с 7 кхаччалц, [[Декандоль, Огюстен Пирам|Декандола]] 13 кхаччалц. Цхьаццаммо йагарйора 42, 52, кхин 88 кеп. Кхечара, масала, М. Дж. Ватса, ши кеп бен къобал ца йора: америкин а, азин а, уьш физиологица иэн ца йалало. [[Ройль|Ройла]] коьрта йиъ кеп бен къобал ца йора, цуьнан классификаци йехачу хенахь лорура йуьззина кхачаме.

== Схьабалар ==
Бамбин культура схьайаларан ши очакх билгалайаккхар тӀеэцна. Диттакепара а, бецакепара а бамбин даймох, хила тарло, ХӀинди. Кхин культурин кепаш — барбадосан а, ма-барра а бамба, тарло, Америкера баьлла хила а, амма цул тӀаьхьа шуьйра баржина хила а.

== Генетикин модификацеш ==
Бамбин генетикин модификацийн (ГМ) Ӏалашо йу ''гербицид-толеранталла'' (ГТ): культурин ораматашна хаъал зулам деш йолу [[гербицид]]ийн вон Ӏаткъам лахбар, кхин а [[асар]]на алсамо эвсара тидам бар. ГМ-бамбина оьшу оригиналан орамател 80 % кӀезга пестицидаш.

Модификацийн шолгӀа агӀо — энтомоцидан, йа ''инсект-чӀогӀа культураш'' (ИЧӀ), церан ду зуламе сагалматийн вуон Ӏаткъаманна дика дуьхьала латтар. 2006 шарахь и дуьхьала латтаран чӀогӀалле кхочу цхьаьна хьесапца — ''[[Bacillus thuringiensis]]'' [[Cry-токсины|(Bt)]] латтан бактерийн ген чуйилларца<ref>''Мелик-Саркисов С. О.'' [http://www.cbio.ru/modules/news/article.php?storyid=2118 Биотехнология в аграрном секторе США: Экономика развития.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928120413/http://www.cbio.ru/modules/news/article.php?storyid=2118 |date=2007-09-28 }} — Гл. 5.</ref>.
<div style="float:right;margin: 0 0 0.5em 1em">
{| class=standard
! colspan=10|ГМ-бамба йукъабалоран динамика АЦШхь, 1996—2004 шераш
|-
! || 1996||1997||1998||1999||2000||2001||2002||2003||2004
|-
| ГТ-сорташ, % ||2||11||26||42||26||32||36||32||30
|-
| ИЧӀ-сорташ, % ||15||15||17||32||15||13||13||14||16
|-
| ГТ/ИЧӀ-сорташ, % ||-||-||-||-||20||24||22||27||30
|-
| Дерриг ГМ-сорташна бухахь, %||17||26||43||74||61||69||71||73||76
|-
| Йерриг майда, млн га ||5,9||5,6||5,4||6,0||6,3||6,4||5,6||5,6||5,5
|}
</div>

== Геральдикехь ==
{{main|Бамба геральдикехь}}Бамбин сурт ду [[Узбекистанан хӀост|Узбекистанан]], [[Таджикистанан хӀост|Таджикистанан]], [[Туркменин хӀост|Туркменистанан]], [[ГӀиргӀазойчоьнан хӀост|ГӀиргӀазойчоьнан]], [[ХӀиндонезин хӀост|ХӀиндонезин]], [[Къилбаседа Македонин хӀост|Къилбаседа Македонин]], [[Танзанин хӀост|Танзанин]], [[Угандин хӀост|Угандин]], кхин а [[Сент-Винсентан а, Гренадинийн а хӀост |Сент-Винсент а, Гренадинийн]] хӀосташна тӀехь, [[Пакистанан эмблема|Пакистанан]] а, [[Анголин эмблема|Анголин]] а эмблемашна тӀехь.

Цул сов, бамба бу тайп-тайпана мехкийн цхьацца регионийн гӀаланийн, муниципалитетийн, некъийн, кхолламийн хӀосташна тӀехь.

== Билгалдахарш ==
{{Билгалдахарш|2}}

== Литература ==
* {{ВТ-ЭСБЕ|Хлопчатник}}
* {{БСЭ3|заглавие=Хлопчатник}}

== Хьажоргаш ==
{{Гергара проекташ}}
* [http://www.krugosvet.ru/articles/00/1000079/1000079a1.htm Хлопчатник] — статья из энциклопедии «Кругосвет».
* [https://web.archive.org/web/20060921104308/http://cotton.fan.uz/history.shtml История хлопководства]
* [http://www.golkom.ru/price/group/5005.html?hn=9045 Хлопчатник мохнатый] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130608104558/http://www.golkom.ru/price/group/5005.html?hn=9045 |date=2013-06-08 }}

{{Актуалалла|XIX бӀешеран чаккхе<br>(таханлера дустаран барамашка дехьадаккхар оьшу)}}
{{АХь}}
{{-}}
{{Даьттан культураш}}

[[Категори:Бамба (ораматаш)|*]]
[[Категори:Эхиг ден культураш]]